Nieuwsblad van het Noorden 03-05-1984
Gemeentehuis Veendam was doorgangshuis onderduikers
Van onze verslaggever Jan Niemeijer
VEENDAM — Berend Eenjes (80) heeft even tijd nodig om de aanstormende herinneringen te verwerken. Het is immers al sinds zijn pensionering als bode van het Veendammer gemeentehuis, vijftien geleden, dat hij in het nokje van het raadhuis was. De zolder doet met de opslag van overtollig meubilair en oude archiefstukken ook wat rommelig en daardoor voor hem moeilijk te herkennen aan. Dat is wellicht ook de reden, dat Eenjes zich even moet oriënteren, maar dan is de oud-conciërge in zijn gedachten terug in de Tweede Wereldoorlog. Hij wijst het kamertje aan waar hij vier maanden lang een neergeschoten Engelse piloot verborgen hield, loopt resoluut naar de plek waar een noodschuilplaats tussen de zoldervloer en het plafond werd gezaagd en zwaait tenslotte met de arm in het rond: "Hier lagen de veertig nachtverblijvers te slapen, toen het tijdens de Slag om Arnhem te riskant was om thuis te blijven."
Berend Eenjes na jaren even terug op de zolder van het gemeentehuis in Veendam.
Zonder dat de "dubieuze" burgemeester en de gemeentesecretaris maar ook de ambtenaren het wisten, diende het Veendammer gemeentehuis in de jaren 1940 tot 1945 als een doorgangshuis voor onderduikers.
Tientallen mensen, die zich aan de verplichte tewerkstelling hadden onttrokken of om andere redenen door de Duitse bezetter werden gezocht, kregen er voor een paar dagen tot enkele weken een veilig onderdak. Ze kwamen meestal 's nachts stiekum vanuit het Julianaplantsoen en via een zijingang het gemeentehuis binnen, waar Berend Eenjes en zijn vrouw voor de rest zorgden.
Het concierge-echtpaar had de levensgevaarlijke brutaliteit om boven de hoofden van de Duitse bezetter, die af en toe met het gemeentebestuur vergaderde, gezochte mensen te verbergen. Oom Max uit Musselkanaal zorgde er meestal voor, dat de onderduikers later naar veilige schuiladressen in het Noorden werden gebracht.
De concierge, die in die tijd ook bode, bevolkingsagent, deurwaarder en controleur van de gemeentelijke belastingen was, bekent nu dat hij vaak angstig was. Zoals die keer toen er een stel Duitse soldaten met veel bombarie aan de deur van het gemeentehuis aanklopte. Eenjes dacht aan verraad maar trof direct alarmerende maatregelen.
De onderduikers, die op dat moment op zolder verbleven, kregen opdracht; zich te verbergen. De opwinding en de schrik bleken onnodig te zijn, de Duitsers wilden alleen maar de weg weten naar het kamp.
Eenjes belandde in het verzetswerk, waarvoor hij onder meer met het Verzetskruis en door de Royal Air Force werd onderscheiden, door gemeenteontvanger H. Dekker. Hij vroeg de concierge al vrij kort na de bezetting om in zijn woning, op de eerste verdieping van het gemeentehuis, mensen te verbergen. "Zo rolde ik er geleidelijk in en kreeg ik ook te maken met het verzetswerk," aldus Eenjes.
Zijn baan bracht hem in de gelegenheid om persoonsbewijzen te organiseren, die werden uitgeruild tegen bewijzen uit andere gemeenten. Eenjes haalde ze simpelweg uit het archief, vervalste desnoods de bewijzen en hielp mensen aan vrijstellingsbewijzen voor de verplichte tewerkstelling.
Pas een maand voor de Bevrijding werd ontdekt, dat er persoonsbewijzen misten.
De chef van de afdeling Bevolking kreeg toen van de burgemeester opdracht ze in de kluis te bewaren en viermaal per dag te tellen.
Toch lukte het Eenjes nog eens vijf bewijzen te bemachtigen.
Dat ging zo: "De chef Bevolking had een hele stapel op zijn bureau liggen. Ze spiegelden me in de ogen. Ik ben in de bodekamer gaan zitten en gaan bedenken hoe ik ze in handen zou kunnen krijgen. Ik ben toen weer naar het bureau gelopen en heb uitgeroepen: Moet je kijken, daar vluchten twee mannen vanuit het politiebureau naar het Oosterdiep. Iedereen kijken natuurlijk, ook de chef. Ik had toen net genoeg tijd om vijf kaarten in mijn zak te laten glijden. Later werd ontdekt dat ze misten, maar ze hebben het nooit ontdekt dat ik ze had gegapt."
De piloot Arthur Diby Clayton uit het Engelse Birmingham, met wie Eenjes nog steeds in contact staat, heeft de vier laatste oorlogsmaanden op de raadszolder doorgebracht. Tot ieders verrassing kwam hij bij de Bevrijding op 13 april 1945 tevoorschijn en ontdekte Veendam voor het eerst dat notabene het gemeentehuis op grote schaal als onderduikadres had gediend. De piloot kwam bij Eenjes en zijn vrouw terecht, toen hij op een bombardementsvlucht vlak over de Duitse grens werd neergeschoten. Hij vluchtte bij een landbouwer in Harpel binnen en werd via brigadier J. Meijer uit Veendam, die ook een grote verzetsrol vervulde, in het gemeentehuis verborgen.
Eenjes organiseerde een vals persoonsbewijs, waarop Arthur werd omgedoopt in een doofstomme schoenmaker uit Breda. De 20-jarige piloot werd vervolgens in de schoenmakerij van Groot-Bronswijk in Wagenborgen gedropt, maar dat werd toch te gevaarlijk gevonden. Hij werd een paar dagen later weer naar het Veendammer gemeentehuis gebracht.
Eenjes woonde in 1946 zijn huwelyk bij, terwijl Arthur vijftien jaar geleden een tegenbezoek afstak.
Een spectalaire herinnering aan de Tweede Wereldoorlog is voor Eenjes de overval op het politiebureau in de Parkstad. Het gebeurde op voorstel van de concierge, nadat hij arrestanten eten moest brengen en ontdekte dat de topverzetsman A. Werkman uit Muntendam door de Sicherheitsdienst (SD) was opgepakt om op transport te worden gesteld naar het beruchte Scholtenshuis in Groningen.
Eenjes alameerde de regionale verzetstop, waarin toenmalig onderwijzer en nu ex-burgemeester Huib Ottevanger van Achtkarspelen, Max de Jonge, K.J. Smit en L. Munneke uit Musselkanaal maar ondergedoken in Wildervank, Jaap Wiersema en agent en geallieerd spion J. Meijer een hoofdrol vervulden.
Op voorstel van Ottevanger, die Eenjes zich als een mannetjesputter herinnert, werd Werkman uit de cel bevrijd.
Dit gebeurde met een gemaskerde overval en met behulp van wapens, die ook al verborgen waren op het gemeentehuis.
Eenjes had ervoor gezorgd, dat de overval gebeurde toen het politiebureau slechts door één man ("Wel fout, maar niet zon rare man") werd bewaakt. De agent werd in de cel opgesloten, terwijl Werkman bij een boer onderdook.
De Duitsers stonden voor een raadsel en hebben nooit vermoed, dat ze de eigenlijke dader van de overval dicht bij huis konden zoeken.
En dat de verzetstop de plannen op het gemeentehuis had beraamd, zoals daar ook de meeste besprekingen (in de trouwzaal!) plaatshadden.
Als een stunt kan ook worden beschouwd, dat er tijdens de oorlog in het bestuurscentrum van de Parkstad 2.000 oranjebanden waren verborgen.
Ze kwamen na de bevrijding voor de dag om voor de Binnenlandse Strijdkrachten en het ingestelde grenscommissariaat als herkenningsteken te dienen.
De banden zaten verstopt in een bergplaats tussen het dubbele plafond, zoals ook het geval was met verzetswapens, dertig radiotoestellen, twintig fietsen en vijf motorfietsen.
Na de oorlog, die Eenjes rond de vijfde mei nog steeds in zijn gedachten doormaakt, in de sfeer van het verzet. Hij had jarenlang zitting in het bestuur van de Stichting '40-45 en had onder meer ook een aandeel in de zuivering van gemeenteambtenaren.
Op het gemeentehuis in Veendam kreeg hij overigens later voor zijn opmerkelijk verzetswerk nog de rekening gepresenteerd.
Volgens Eenjes werd hij stelselmatig getreiterd door de "gezuiverde" burgemeester en zijn secretaris. Ze verhinderden volgens hem ook, dat hij promotie als bode op het provinciehuis kon maken.
Eenjes vertrouwen in de overheid kreeg er een deuk door, hetgeen er de reden van is geweest dat hij bij zijn afscheid in 1969 als concierge de Koninklijke Onderscheiding weigerde.
De oud-verzetsman heeft dit echter uit zijn herinnering gebannen.
Op 4 mei loopt hij, zoals hij al jaren doet, zij-aan-zij met burgemeester R.G. Boekhoven in de stille omgang.
En het is gewoonte geworden, dat hij de krans aanreikt, die de burgemeester bij het oorlogsmonument neerlegt.
"En dan gaat er weer veel van het gebeurde door me heen," aldus Eenjes.
Krantenartikelen die op deze site zijn gearchiveerd:
Korte berichtjes, diverse kranten
Arr.-Rechtbank te Winschoten (21-10-1906)
Afloop van verkoop en aanbesteding (27-01-1907)
Een niet aaledaagsche koop (26-11-1907)
Verkoop-Verhuring Ellersinghuizen-Onstwedde (12-10-1912)
Aanbesteding Harpelsluis (04-09-1913)
Aanbesteding Waterschap Westerwolde (01-10-1913)
Uitslag aanbestedingen (28-10-1913)
Verkoop Landerijen, Vlagtwedde (09-10-1915)
Verkoop Westerwolde (14-10-1915)
H.H. Korenmolenaars, Landbouw- en Arbeiders-Coöperaties, Advertentie (22-01-1916)
Verkoop Landerijen, Weende en Ellersinghuizen (21-08-1916)
Verkoop Vlachtwedde, Onstwedde, Bellingwolde (24-10-1916)
Arr.-Rechtbank te Winschoten. Zitting van Vrijdag 25 Mei (26-05-1917)
Arr.-Rechtbank te Winschoten. Zitting van Vrijdag 23 Nov (24-11-1917)
Verkoop Landerijen Weende-Ellersinghuizen (23-10-1918)
Uitslag van de jaarlijkse landbouwtentoonstelling (16-06-1919)
Verkoop Vlagtwedde (23-10-1920)
Werkverschaffing en ontginning (03-11-1921)
Vergadering Eerste Ned. Ond. Verz. Mij. Bestaanszekerheid van Land- en Tuinbouwbedrijf (11-04-1922)
Landbouw en Veeteelt. Ontginnen en groenbemesting (20-07-1922)
Gemeentelijk Nieuws. GRONINGEN (30-09-1922)
Arr.-Rechtbank te Winschoten. Zitting van Vrijdag 15 Dec. (16-12-1922)
Uit Westerwolde (22-10-1923)
Coöperatieve Vereen. 'Aardappelmeelfabriek Westerwolde' (28-02-1924)
Vergadering Gemeenteraad 27 maart 1924 (31-03-1924)
Vergadering Weg-Waterschap 'De Harpel' (08-04-1924)
Jaarlijksche tentoonstelling Vlachtwedde (15-06-1925)
Vergadering Hoofdbestuur Waterschap Westerwolde (01-07-1925)
Afloop van verkoop en aanbesteding (08-10-1925)
Muziekvereeniging opgericht. (13-11-1925)
Landerijen te Vlagtwedde (31-12-1925)
Landbouwwintercursus (09-04-1926)
Verkoop Vlagtwedde (30-10-1926)
Raadsvergadering der gemeente Vlagtwedde (29-12-1926)
Verkoop Vlagtwedde (05-09-1927)
VERKOOP Harpel-Ellersinghuizen art. 1223 (24-09-1927)
Afloop van verkoop en aanbesteding (20-10-1927)
Vergadering Waterschap Westerwolde (08-05-1928)
Raadsvergadering der gemeente Vlagtwedde 10-10-1928 (11-10-1928)
Provinciaal Nieuws Groningen (08-06-1929)
Verkoop Eigendommen (15-06-1929)
Vele toeristen bezoeken reeds ons landschap (18-06-1929)
Gemeenteraadsvergadering 25 juni 1929 (26-06-1929)
Vergadering Waterschap Westerwolde (23-09-1929)
Vergadering gemeenteraad 18 januari 1930 (20-01-1930)
Vergadering Waterschap westerwolde 15 Mei 1930 (16-05-1930)
Vergadering Waterschap Westerwolde (26-06-1931)
Raadsvergadering Gem. Vlagtwedde (07-11-1931)
VERKOOP ONSTWEDDE (02-01-1932)
Provinciale Bond van Onderlinge Veefondsen in de provincie Groningen (09-04-1932)
Verkiezing van notabelen en kerkvoogden (29-12-1932)
Nieuwe verkeersweg in O.-Groningen (18-01-1933)
Combinatie Grondonderzoek en Gewassencontrole 'Westerwolde' (02-03-1933)
Vergadering Staten der provincie Groningen (14-06-1933)
Wegenaanleg in Vlagtwedde (14-07-1933)
Raadsvergadering gemeente Vlagtwedde (26-07-1933)
De gemeenterekening over 1932 (04-10-1933)
Combinatie Grondonderzoek en Gewassencontrole 'Westerwolde' (27-02-1934)
Raadsvergadering B. en W. Vlagtwedde (03-10-1934)
Verkoop Harpel (Vlagtwedde) (06-10-1934)
Afloop van verkoop en aanbesteding (11-10-1934)
Verkoop - Harpel (20-10-1934)
Afloop van verkoop en aanbesteding (01-11-1934)
Afloop Verkoping Drogeham (10-12-1934)
COMBINATIE WESTERWOLDE. Het jaarverslag (05-03-1935)
CHR. JONGELINGSVEREENIGING. De ring Westerwolde vergadert (12-03-1935)
Vrijzinnige Kiesvereeniging (15-05-1935)
Melkcursussen (29-06-1935)
BELANGRIJKE VERKOOP Ellersinghuizen (20-07-1935)
Vergadering Gemeenteraad Vlagtwedde (20-11-1935)
Goed geslaagde vergadering der V.V.S.U. te Alteveer (21-04-1936)
De Tentoonstelling te Vlagtwedde (29-05-1937)
GEDEPUTEERDE STATEN (28-10-1937)
GEMEENTERAAD VLAGTWEDDE (01-03-1938)
Den algemeenen landbouwcursus (29-03-1938)
VOOR DEN POLITIERECHTER TE GRONINGEN (25-05-1938)
Eenige belangrijke objecten van werkverschaffing (29-07-1938)
Vergadering Onderlinge paarden- en veeverzekering 'Vlagtwedde' (01-08-1938)
Vergadering Wegwaterschap i.o. "De Harpel". (27-09-1938)
RAADSVERGADERING TE VLAGTWEDDE (20-10-1938)
Verharding 2de Barlagerweg (28-01-1939)
Plan van uitbreiding en Bebouwingsvoorschriften (18-02-1939)
Ned. Ver. Luchtbescherming (21-02-1939)
GEMEENTERAAD VLAGTWEDDE (15-03-1939)
Vergadering Westerwoldsche Landbouw-Maatschappij (16-03-1939)
Vergadering Waterschap Westerwolde (29-04-1939)
Candidatenlijst vrijzinnigen raadsverkiezing (08-05-1939)
GEMEENTERAAD VLAGTWEDDE (24-05-1939)
EEN RARE MANIER VAN RIJDEN (10-06-1939)
Raadsvergadering Gem. Vlagtwedde (06-09-1939)
Openbare vergadering van Gedeputeerde Staten (26-01-1940)
Openbare vergadering van Gedeputeerde Staten (29-02-1940)
Jaarvergadering Centr. Gen. voor Kinderh. en Vacantie Kol. (12-03-1940)
GEMEENTERAAD VLAGTWEDDE (29-03-1940)
Oprichting Waterschappen (26-06-1940)
De komende zitting der Staten van Groningen (04-07-1940)
Voordrachten van Gedeputeerde Staten (24-07-1940)
Afdeeling 'Westerwolde' van de Vereen, van Chr. Onderwijzers(essen) (14-09-1940)
Een familie-veete (19-09-1940)
Gemeenteraad Vlagtwedde (13-03-1941)
LANDBOUWHUISHOUDCURSUS VLAGTWEDDE (15-03-1941)
De Gedeputeerde Staten der provincie Groningen (25-03-1941)
WATERSCHAP 'HARPEL' (09-05-1941)
Commissie Posthuma in Westerwolde (28-06-1941)
WEGEN IN WESTERWOLDE (05-07-1941)
De Vrederechter te Groningen (21-10-1941)
De Vrederechter te Groningen (10-03-1942)
ZANGCONCOURS (22-06-1942)
Keuring N.T.S. (16-07-1942)
RAYONNEERING STROO PROV. GRONINGEN (03-09-1942)
Waterschap Harpel (07-10-1942)
Besluiten Commissaris der Provincie (15-10-1942)
Officieele Mededelingen (03-11-1942)
Kantongerecht Winschoten, Veroordeeld (27-01-1943)
WATERSCHAP WESTERWOLDE (02-02-1943)
Afloop v. Verkoop en Aanbesteding (31-01-1950)
Dodelijk ongeval bij Vlagtwedde (30-08-1950)
Waterschap Westerwolde (25-01-1952)
Landbouwtentoonstelling voor 41e maal gehouden (07-06-1952)
Chr. Zangersdag te Onstwedde (10-07-1952)
VLAGTWEDDE (Gemeenteraad) (17-09-1952)
Monstering van veulens te Stadskanaal (27-10-1953)
Meester P. Bruinsma nam afscheid (30-07-1955)
Zweeds vliegtuigje maakte noodlanding (29-10-1955)
Boerderij in Vlagtwedde vannacht uitgebrand (23-05-1957)
Fraai buurthuis officieel geopend. (19-12-1958)
Kapschuur te Harpel geheel afgebrand. (12-01-1960)
Wateroverlast door regen en storm (05-12-1960)
Ontmoeting met emigranten. (06-04-'62)
Landbouw-expositie 'Westerwolde' in Vlagtwedde groter dan ooit (19-06-1965)
Veel schade (11-12-1965)
Boeldag - Harpel (7-10-1967)
Verkoop en Aanbesteding (22-05-1968)
Felle brand legt boerderij in de as (27-01-1970)
Noordelijke successen op de 36e nationale trekpaardententoonstelling in Den Bosch (21-09-1970)
Voor vergroot plan-Kikkert zouden komplete dorpen van aardbodem verdwijnen (14-01-1971)
Baby gered uit brand (10-09-1971)
Vlagtwedder gezin weigert na brand andere woonwagen (28-10-1971)
Plan onthuld voor complete militarisering Noord-Nederland (17-03-1972)
Geheime zender uit de lucht (16-05-1976)
Dorpje Harpel mag 40% groter (15-08-1978)
Harpel gered met nieuwbouw (09-09-1978)
Super-piraat uit de ether. (25-09-1979)
Nolan Internationaal uit de ether gehaald (25-09-1979)
PTT strijdt feller tegen etherpiraten. (25-09-1979)
Vlagtwedder boer geeft de moed op, door langdurige regenval (01-08-1980)
Defensie heeft het nog lang niet gewonnen (25-11-1980)
Kleine school krijgt meer lucht door verlaging leerlingdrempel (09-04-1981)
Countrymuziek als een onschadelijke obsessie (16-07-1981)
Veeschuur in Harpel verwoest (29-05-1982)
Man uit Harpel steelt stierkalf voor diepvries (09-09-1983)
Gemeentehuis Veendam was doorgangshuis onderduikers (03-05-1984)
Publieke verkoop (19-01-1985)
Dodelijke slip (23-03-1987)
'Bluegrassfans zijn geen zwakbegaafde cowboys' (5-10-1990)
'De Rots' in Harpel is een bijzondere school (30-03-2001)
Dode bij brand in Harpel (02-04-2001)
Watervoorziening probleem bij brand in landelijk gebied (03-04-2001)
'Lawaaisporten moeten weg uit Vledderveen' (28-11-2001)
'Harpeler Vertier' opgericht. (27-11-2002)
Hilvert en Torsten trouwe vrienden van de Kameleon. (27-06-2003)
Heel Harpel staat achter de peuters. (07-10-2003)
El Shit alles voor de muziek (12-12-2003)
Playbackende ouders stelen de show in Harpel (12 maart 2004)
Vrijwilliger Van De Maand, Jan Kip. (21-04-2004)
Harpel moet aangeven wie vandalen zijn. (05-02-2005)
Hilvert ten Have winnaar van de Grunneger Veurleescup. (31-03-2005)
Overleven met dank aan de familie Wenning (13-04-2005)
Peuters en schutters van elkaar gescheiden. (14-05-2005)
Een half miljoen voor De Rots van Harpel. (06-09-2005)
Negentiende eeuw herleeft in Ellersinghuizerveld. (24-11-2005)
Heerlijk om moederliefde te geven aan andere kinderen. (29-11-2005)
De Rots is nieuw, Harpel viert feest. (17-07-2006)
'Logeerboer' schept speelparadijs in Harpel. (11-09-2006)
Harpel houdt huiskamerconcerten, ook na de brand. (06-12-2006)
Marterhond duikt op in Westerwolde (06-01-2007)
Een broodnuchter 'Leve Margriet en Pieter!' (10-01-2007)
Vergistingsilo Harpel, levert stroom voor 3000 gezinnen. (28-03-2007)
Kunstminnaressen in de bres voor buurthuis. (05-04-2007)
In het achterhuis van Harpel liep alles wel goed af. (25-06-2007)
Dorpsschooltje van Harpel houdt stand, al 82 jaar. (03-11-2007)
Voorspelling schrikt cbs De Rots niet af (27-02-2008)
Voldoening in hout. (15-04-2008)
De Olympiërs van Harpel: de koersballers (24-04-2008)
Het Harpeler volkslied en dan Oranje Boven (30-04-2008)
Juf Lenie verlaat De Rots met een traantje (26-08-2008)
Kans op dorpsplein in Harpel (03-09-2008)
Reddingsplan voor buurthuis Harpel. (15-11-2008)
Preek op zondag verdwijnt uit Harpel (31-12-2008)
'Het bos is mooi, maar onze koeien ook' (13-05-2009)
Pleintje voor de bibliobus (23-05-2009)
Arrestaties 'in de hennep' (16-06-2009)
Dorp doet de tuin van een hartpatiënt (23-07-2009)
School Harpel ziet leerlingen vertrekken (31-07-2009)
Geld voor buurthuis in Harpel (08-03-2010)
Groninger titel voor Demi van 't Veer (02-02-2011)
'Houd uw dorpen zelf in leven' (23-10-2012)
Honderd varkens vergiftigd (29-11-2012)
Elke dag schoolreisje naar Harpel (18-08-2014)